Nhà sàn là nét văn hóa thể hiện rõ đặc trưng đời sống vật chất và tinh thần của các đồng bào dân tộc thiểu số. Ngày nay, đời sống con người ngày càng phát triển, xuất hiện nhiều mẫu nhà hiện đại phục vụ cho nhu cầu của người dân. Vì vậy, việc giữ gìn và bảo tồn những ngôi nhà này là điều quan trọng, đáng được quan tâm.
Giới thiệu về nhà sàn
Khái niệm nhà sàn
Nhà sàn là một kiểu nhà có mái che, được xây dựng trên các cột được dùng để ở hoặc mục đích khác nhau. Các cột nhà được đóng cọc chắc chắn ở độ cao nhất định trên mặt đất hoặc mặt nước. Sàn nhà được xây dựng bằng các nguyên liệu như tre, gỗ, luồng, hóp đá liên kết lưng chừng với các cột nhà một cách chắc chắn. Gầm sàn là dùng làm kho chứa củi, các nông cụ, chăn nuôi gia súc, gia cầm hoặc bỏ trống.
Đặc điểm của nhà sàn
Những ngôi nhà sàn được xây dựng với những nét đặc trưng nhất định. Ngôi nhà được xây dựng chắc chắn trên các cột theo tỷ lệ hợp lý. Phía bên hông nhà có thiết kế cầu thang cho việc đi lại. Hai cửa đối xứng nhau và được chia làm nhiều khu vực sử dụng như: chỗ trung tâm, hàng ba, các buồng phía trong. Khu vực hàng ba sẽ có cửa sổ, ba chắn để ngăn cách buồng và gian chính. Phần mái nhà thường có độ dốc lớn, và có thể có 2, 3 hoặc 4 mái.
Chức năng của nhà sàn
Những ngôi nhà sàn rất đa năng với nhiều công dụng khác nhau như:
- Là nơi ở, không gian sinh hoạt của con người
- Tránh được hiện tượng thiên tại lũ lụt
- Tránh thú dữ cũng như các loài động vật, côn trùng như rắn, rết,…
- Là nơi tổ chức các lễ hội, tiến hành các lễ nghi, tập tục của mỗi dân tộc.
- Là nơi sinh hoạt cộng đồng, tập thể, tập hợp các cư dân trong buôn làng lại với nhau.
- Giúp lưu trữ các hiện vật truyền thống như các nhạc cụ (cồng, trống đồng, chiêng), cũng như các vật tặng thưởng, kỷ niệm chương, giấy khen,…
Nguồn gốc của nhà sàn
Từ xa xưa, người dân vùng cao đã biết dựng những căn nhà sàn nhỏ làm tổ ấm, trú ẩn cho gia đình, tránh mưa gió cũng như tránh được các nguy hại do động vật hoang dã, thú dữ xâm hại. Với những ngôi nhà của dân tộc Mường đã có từ rất lâu đời. Có những ngôi nhà được xây bằng đá đã trải qua 100 tuổi.
Vào những năm cuối thế kỷ XVI, khi nhà Mạc lên Cao Bằng xây dựng thành quách để bảo vệ quê hương, những ngôi nhà sàn bằng đá được dựng lên để dành riêng cho bậc quyền quý. Cứ thế, những ngôi nhà này được giữ gìn cho đến ngày nay.
Nguyên vật liệu dùng để xây dựng nhà sàn
Mỗi dân tộc khác nhau sẽ có nét văn hóa xây dựng nhà sàn khác nhau, tùy vào điều kiện sống. Tuy vậy, vật liệu xây dựng nhà có nhiều điểm tương đồng. Những vật liệu đơn sơ, có sẵn sẽ được người dân sử dụng như các loại gỗ, cây song, mây hay luồng,…
Những nguyên liệu này dễ dàng được tìm thấy ở các khu rừng. Dù nguyên liệu đơn giản nhưng ngôi nhà luôn kiên cố bởi tỷ lệ thiết kế hợp lý. Phần mái nhà có độ dốc, được làm từ các loại lá như là cỏ tranh, lá gồi hay ngói âm dương. Ngày nay, ngoài các nguyên liệu này ra, nhà sàn còn được xây bằng bê tông, cốt thép hiện đại rất chắc chắn.
Vì sao nhà sàn được ưa chuộng?
Nhà sàn có rất nhiều ưu điểm nổi bật khiến mọi người rất ưa chuộng:
Chi phí xây nhà tương đối thấp
Chi phí xây dựng nhà dựa vào nguyên vật liệu cũng như diện tích mặt bằng xây dựng. Với những ngôi nhà sàn truyền thống được làm từ các tre gỗ, mái lá thì chi phí vô cùng rẻ. Các ngôi nhà thông thường sẽ cần chống thấm, chống mối nhưng nhà sàn thì không tốn vào chi phí này nên tiết kiệm hơn trong quá trình xây dựng.
Nhà được thiết kế đan xen giữa truyền thống và hiện đại
Ngoài những ngôi nhà truyền thống mang vẻ đẹp cổ điển thì ngày nay cũng có rất nhiều ngôi nhà sàn mang hơi hướng hiện đại. Chúng được cách tân cho phù hợp, tạo nên những ngôi nhà có phong cách ấn tượng.
Nhà sàn rộng rãi, thông thoáng
Nhà được thiết kế với không gian vô cùng thoáng mát, có thể tận hưởng được thiên nhiên, gió nắng và không khí trong lành vừa mang cảm giác thoải mái, thư thái vừa tiết kiệm điện cho gia đình.
Tiện lợi,giúp tăng thu nhập
Nhà sàn vừa dùng để ở đồng thời cũng có thể cho thuê du lịch. Đây là kiểu nhà được khách du lịch yêu thích bởi ấn tượng và những trải nghiệm khó quên. Chính vì thế, nó còn là nguồn thu nhập thêm cho các hộ gia đình.
Phân loại nhà sàn
Nhà sàn có nhiều kiểu dáng khác nhau, được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau.
Dựa theo vùng miền
Mỗi vùng miền có điều kiện tự nhiên và văn hóa khác nhau khiến cho các ngôi nhà có những điểm riêng biệt, nổi bật.
Nhà sàn Tây Nguyên
Được xây theo hướng Bắc – Nam giúp đón gió mát và tránh nắng. Cột nhà được làm nguyên khối có chiều rộng 30 – 40cm, xếp chồng lên nhau hoặc ghép chắc chắn khiến ngôi nhà kiên cố. Chiều rộng nhà chủ yếu từ 5.6 – 7m và chiều dài 3m, được chia làm 3 – 7 gian.
Cầu thang cũng được làm từ gỗ nguyên khối, đẽo gọt thủ công bằng tay và có bảy bậc. Hai bên được khắc những biểu tượng thiêng liêng như bên phải khắc hình con rùa cầu mong sự vĩnh cửu, trường tồn, bên trái khắc hình trăng khuyết cùng đôi bầu vú biểu hiện cho tình thương yêu, sự nuôi dưỡng.
Nhà sàn Tây Bắc
Đối với dân tộc Tày, số cột nhà không được lẻ và phải từ 24 – 38 cột. Phần mái được làm từ lá cọ và có 2 mái. Cầu thang phải được xây theo hướng Đông hoặc Nam. Không gian bên trong nhà được chia từ 4 – 7 gian bao gồm phòng khách và các khu vực sinh hoạt. Trong phòng khách sẽ đặt bàn thờ gia tiên ở chính giữa và cao hơn để thể hiện sự tôn nghiêm và biết ơn của con cháu. Phòng bên trái sẽ dành cho đôi vợ chồng son (nếu có). Còn bên phải là của con cái. Phần còn lại dành cho người cao tuổi, ông bà.
Còn với dân tộc Thái, nhà được làm hoàn toàn từ nguyên liệu thiên nhiên chủ yếu là gỗ, tre, nứa hoặc cỏ tranh. Ngôi nhà được thiết kế theo hình dạng của núi, sông, cánh đồng theo hướng lưng vào núi và cửa quay ra thung lũng. Nhà sẽ có 2 cầu tháng để dành cho nam và nữ. Đồng thời nhà thường có số gian lẻ phụ thuộc vào điều kiện và nhu cầu. Người Thái trắng thường xây nhà có mái hình mai rùa với 4 mái. Còn người Thái đen hay xây kiểu mái khau cút (đôi sừng bị cụt của con trâu, là biểu tượng linh thiêng)
Nhà sàn Nam Bộ
Nhà được xây trên mặt nước ( sông, bờ ruộng, kênh) và thường hướng ra sông để phục vụ cho nhu cầu đi lại. Với diện tích rộng, gian chính để đặt bàn thờ và hai bên thông hành. Ở phòng khách, mọi người ngồi chiếu thay cho bàn ghế, phía trước các buồng có rèm che, tạo riêng tư cho phụ nữ và đàn ông không được phép ra vào nhất là khách. Khung cửa và lan can được trang trí bằng những họa tiết chim muông, hoa lá,..chạm khắc tinh xảo, cầu kỳ.
Dựa theo kiến trúc nhà
Dựa vào tiêu chí này thì nhà được chia làm 2 kiểu: truyền thống và hiện đại.
Nhà sàn truyền thông
Nhà được dựng lên bằng các vật liệu tự nhiên như gỗ, tre, nứa có độ bền cao và màu sắc tự nhiên, mái nhà được phủ bằng lá, tạo sự thoáng mát. Nhà thường chia làm ba gian và gian giữa làm phòng khách thường rộng nhất. Hai bên là buồng sinh hoạt của gia đình, hầm dưới nhà được tận dụng để chứa nông cụ, lương thực.
Nhà sàn hiện đại
Nhà sàn hiện đại ngoài các vật liệu truyền thống còn được xây dựng bằng bê tông, sắt thép,… giúp nhà thêm chắc chắn và tăng tuổi thọ. Điều này làm giảm tình trạng khai thác rừng, góp phần bảo vệ tài nguyên và môi trường. Nhà thường có sự cách tân để tăng thêm vẻ đẹp tinh tế, sang trọng cho ngôi nhà.
Dựa theo nguyên liệu xây nhà
Tùy vào các nguyên liệu khác nhau mà được chia làm các loại chính sau:
Nhà sàn bằng gỗ
Đây là loại nhà sàn thông dụng nhất hiện nay, được xây dựng chủ yếu từ gỗ từ trụ cột, cầu thang, cửa sổ,…. Mái nhà được lợp bằng lá. Nhà còn được trang trí bằng các họa tiết, hoa văn tinh thể thể hiện bản sắc dân tộc.
Nhà sàn bằng tre
Nhà làm bằng tre được đánh giá có độ bền và cứng cáp không khác gì gỗ. Chúng vừa chắc chắn lại còn phù hợp với khí hậu nóng ẩm ở Việt Nam. Tre có khả năng cách nhiệt tốt, giúp chống nóng. Tuy nhiên, do sự phát triển, nên ngày nay các nhà ở bằng tre ngày càng ít.
Nhà sàn bê tông
Sử dụng bê tông trong xây dựng giúp tạo ra nhiều phong cách thiết kế có tính thẩm mỹ cao. Nhà có thể kết hợp nét truyền thống xen lẫn hiện đại hoặc xây theo kiểu biệt thự. Các cột, trụ, sàn nhà được xây bằng bê tông, gạch men ốp lát. Ngoài ra, mái nhà được cách tân t sử dụng mái ngói, mái tôn hoặc mái bê tông. Kiểu nhà này vững chãi và chịu lực tốt nên ngày càng được ưa chuộng.
Nhà sàn bằng sắt
Ngôi nhà được xây dựng bằng sắt thép. Cột, sàn và khung đều sẽ được tạo nên từ sắt giúp nhà kiên cố, chắc chắn và cũng rất đẹp mắt. Đồng thời, nó còn giúp giảm chi phí nhờ kết cấu gọn nhẹ và dễ dạng được trùng tu, cải tạo lại mà không mất quá nhiều thời gian hay công sức.
Kết luận
Nhà sàn là nét văn hóa độc đáo của các dân tộc được giữ gìn cho đến ngày nay. Không đơn thuần là nơi ở của các gia đình, nó còn chưa đựng những tập tục, tình cảm, tín ngưỡng văn hóa của các dân tộc. Hy vọng bài viết này đã giúp cho bạn hiểu sâu sắc hơn về nét đẹp ẩn chứa bên trong mỗi ngôi nhà này.
